Το βράδυ του Σαββάτου 28/11/2020 γύρω από το φεγγάρι σχηματίστηκε ένα δαχτυλίδι που είναι ορατό από όλη την Ελλάδα, γνωστό στη μετεωρολογία ως Άλως (halo). Ο λαός μας το έχει βαφτίσει «το αλώνι του φεγγαριού» και πρόκειται για εντυπωσιακό φαινόμενο, ιδίως όταν συνδυάζεται με ένα μεγάλο φεγγάρι.
Δεν είναι ωστόσο το μοναδικό φαινόμενο που συμβαίνει όταν το φως και η ατμόσφαιρα έχουν κέφια. Γνωρίζουμε όλες και όλοι το συνηθέστερο από αυτά, το ουράνιο τόξο. Εκτός από αυτά μπορούμε, σπανιότερα, να συναντήσουμε και τις φωτεινές στήλες, το οριζόντιο τόξο, το περιζενιθιακό τόξο, το παρήλιο, το Φάτα Μοργκάνα και μερικά άλλα ακόμα πιο σπάνια. Ας κάνουμε μια «βόλτα» σε αυτά.
Η άλως
Η λέξη «άλως» είναι ουσιαστικό, θηλυκού γένους και κλίνεται: η άλως, της άλω, την άλω. Για την αστρονομία είναι ο φωτεινός περίγυρος της σελήνης και του ήλιου. Για την θρησκεία είναι το φωτοστέφανο των αγίων. Για την Ιατρική είναι ο εξωτερικός κύκλος του βολβού του ματιού ή ο κύκλος που περιβάλλει τη θηλή του γυναικείου μαστού.
Για την άλω είναι χαρακτηριστικά τα γνωμικά των παλιών ψαράδων:
«Κύκλο έχει το φεγγάρι για βροχή και ανεμοζάλη».
«Του ήλιου κύκλος άνεμος, του φεγγαριού χειμώνας».
«Του ήλιου κύκλος άνεμος, του φεγγαριού βρεχάμενος».
Το φαινόμενο αυτό ανήκει στις «υφεσιακές» καταστάσεις δηλαδή όταν ακολουθεί ύφεση χωρίς αυτό όμως να αποτελεί και ασφαλές προγνωστικό κριτήριο καιρού, παρότι συνήθως το ακολουθούν θύελλες. Αρκετοί αναφέρουν πως τα σύννεφα αυτά προηγούνται κατά 24 με 48 ώρες από κάποια καταιγίδα, έτσι, το φωτοστέφανο της Σελήνης είναι σύμφωνα με κάποιους ένας προάγγελος κακοκαιρίας.
Άλως είναι ο μεγάλος οπτικός κύκλος γύρω από τον ήλιο ή το φεγγάρι. Σχηματίζεται όταν μπροστά από τον ήλιο ή το φεγγάρι υπάρχουν θύσανοι και θυσανοστρώματα. Δημιουργείται με διάθλαση και ανάκλαση των ακτίνων τους, καθώς πέφτουν πάνω στους παγοκρυστάλλους από τους οποίους αποτελούνται οι θύσανοι (Cirrus) και τα θυσανοστρώματα (Cirrostratus), δηλαδή σύννεφα που αποτελούνται εξ’ ολοκλήρου από παγοκρυστάλλους. Οι κρύσταλλοι ενεργούν σαν πρίσματα που παραμορφώνουν το φως και το κάνουν να φαίνεται σαν στεφάνι γύρω από τη Σελήνη. Και επειδή βασική προϋπόθεση είναι η ύπαρξη παγοκρυστάλλων, τα νέφη που μπορούν να προκαλέσουν το φαινόμενο αυτό βρίσκονται σε ύψος πάνω από 6.000μ.
Στα γεωγραφικά πλάτη όπως της Ελλάδας, περίπου 35° – 41°, το φαινόμενο αυτό κρίνεται μάλλον ασύνηθες αλλά όχι και σπάνιο, ιδίως το καλοκαίρι και το μήνα Φεβρουάριο.
Στήλες Φωτός: Ένα εντυπωσιακό και πολύχρωμο φυσικό φαινόμενο
Φαίνεται σαν σκηνικό βγαλμένο από ταινία επιστημονικής φαντασίας, με εξωγήινους να αποβιβάζονται στον πλανήτη Γη. Είναι όμως ένα καθαρά φυσικό φαινόμενο και το μόνο που απαιτείται για να δημιουργηθεί είναι φως (τεχνητό ή φυσικό) και παγοκρύσταλλοι στην ατμόσφαιρα.
Στήλες φωτός (light pillars) είναι ένα οπτικό ατμοσφαιρικό φαινόμενο, που φαίνεται να εκτείνεται πάνω ή και κάτω από μια πηγή φωτός. Οι στήλες αυτές δημιουργούνται από την ανάκλαση του φωτός από πολυάριθμους μικροσκοπικούς παγοκρυστάλλους που βρίσκονται συνήθως σε κοντινή στο έδαφος απόσταση.
Το φως μπορεί να προέρχεται από τον Ήλιο (συνήθως όταν είναι κοντά ή ακόμα και κάτω από τον ορίζοντα), οπότε το φαινόμενο ονομάζεται ηλιακή κολόνα ή ηλιακή στήλη. Μπορεί, επίσης, να προέρχεται από τη Σελήνη ή από χερσαίες πηγές (π.χ. τα φώτα του δρόμου). Το φαινόμενο αυτό κάνει την εμφάνισή του συνήθως σε μεγάλα γεωγραφικά πλάτη.
Οι παγοκρύσταλλοι αποτελούνται συνήθως από επίπεδες, εξαγωνικές πλάκες, οι οποίες τείνουν να προσανατολίζονται περισσότερο ή λιγότερο οριζόντια, λειτουργούν έτσι ως γιγαντιαίοι καθρέφτες ανακλώντας την πηγή φωτός προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Όσο μεγαλύτεροι είναι οι παγοκρύσταλλοι τόσο πιο έντονο γίνεται αυτό το αποτέλεσμα.
Δεν υπάρχει καμία σύνδεση μεταξύ της καταιγίδας και των στηλών φωτός, για το λόγο ότι μια καταιγίδα θα διαταράξει το σχηματισμό των στηλών εξαιτίας του ανέμου και της βροχής.
Το Περιζενιθιακό τόξο
Το Περιζενιθιακό τόξο, είναι ένα οπτικό ατμοσφαιρικό φαινόμενο, που εμφανίζεται υπό προϋποθέσεις. Πρέπει ο Ήλιος να είναι σχετικά χαμηλά στον ορίζοντα (π.χ. απόγευμα ή πιο συγκεκριμένα, γύρω στις 20°-30° πάνω από τον ορίζοντα του παρατηρητή).
Αυτό το οπτικό φαινόμενο, προκύπτει με παρόμοιο τρόπο με αυτόν του οριζόντιου τόξου. Δηλαδή από (διπλή) διάθλαση του ηλιακού φωτός καθώς αυτό εισέρχεται στο άνω μέρος των εξαγωνικών παγοκρυστάλλων* (οι οποίοι μπορεί να υπάρχουν λόγω νεφών cirrus εκείνη τη στιγμή) και εξέρχεται από την πλαϊνή κάθετη πλευρά τους. Έτσι, όπως και στο οριζόντιο τόξο, έτσι και στο περιζενιθιακό, τα χρώματα είναι εντυπωσιακά, σίγουρα πιο εντυπωσιακά από εκείνα του ουράνιου τόξου.
*Οι ίδιοι παγοκρύσταλλοι δημιουργούν και άλλα οπτικά φαινόμενα (όπως π.χ. τα παρήλια και την άλω). Αυτό που αλλάζει είναι οι πλευρές και γωνίες εισόδου και εξόδου του ηλιακού φωτός από τους παγοκρυστάλλους.
Το σπάνιο οριζόντιο ουράνιο τόξο
Το φαινόμενο είναι γνωστό ως «fire rainbow», αλλά ούτε είναι ουράνιο τόξο ούτε έχει σχέση με φωτιά.
Η επιστημονική ονομασία του είναι «circumhorizontal arc» και συμβαίνει όταν ο ήλιος έχει ανέβει σε ύψος μεγαλύτερο των 58 μοιρών από τον ορίζοντα. Για τον σχηματισμό αυτών των τόξων απαιτείται η ύπαρξη θυσανόμορφων νεφών τα οποία σχηματίζονται σε μεγαλύτερο υψόμετρο και αποτελούνται από εξαγωνικούς κρυστάλλους. Με ιδανική ευθυγράμμιση, οι κρύσταλλοι λειτουργούν ως πρίσμα, εξ ου και η διάθλαση που θυμίζει ουράνιο τόξο.
Το Παρήλιο ή φαινόμενο « Sun dog»
Το παρήλιο (επίσης γνωστό ως parhelion, mock Sun, Phantom Sun) είναι ένα οπτικό φαινόμενο που αποτελείται από φωτεινά, έγχρωμα σημεία φωτός δίπλα από τον Ήλιο.
Εμφανίζονται συνήθως γύρω στις 22 μοίρες αριστερά και δεξιά του Ήλιου και στο ίδιο υψόμετρο πάνω από τον ορίζοντα με αυτό του Ήλιου.
Αυτό που βλέπουμε είναι μια ανάκλαση του ηλιακού φωτός από τους κρυστάλλους πάγου στα σύννεφα.
Το παρήλιο παρατηρείται συχνότερα όταν οι χαμηλές θερμοκρασίες φέρνουν κρυστάλλους πάγου στην ατμόσφαιρα, ωστόσο, μπορεί να συμβεί οπουδήποτε στον κόσμο κάθε φορά που υπάρχουν σύννεφα θύσανοι (cirrus).
Το φαινόμενο Φάτα Μοργκάνα
Η ονομασία Φάτα Μοργκάνα αποτελεί εξιταλισμένη απόδοση του μεσαιωνικού αγγλικού ονόματος Μόργκαν ή Μοργκάνα λε Φέι, της μάγισσας και ετεροθαλούς αδελφής του Βασιλιά Αρθούρου, των θρύλων του κύκλου του Αρθούρου και χρησιμοποιείται στη σικελική παράδοση για να υποδηλώσει ένα ιδιαίτερο είδος διπλού αντικατοπτρισμού, ένα οπτικό φαινόμενο, που οφείλεται σε θερμοκρασιακή αναστροφή, όπου εκεί βρίσκεται το φανταστικό παλάτι της Φάτα Μοργκάνα. Τα αντικείμενα στον ορίζοντα, όπως νησιά, κρημνοί, πλοία ή παγόβουνα, εμφανίζονται σύνθετα, δηλαδή δύο είδωλα ίδιου αντικειμένου ενωμένα αντίστροφα κατά κορυφή.
Όταν ο καιρός είναι ήπιος, η απρόσκοπτη αλληλεπίδραση μεταξύ του ζεστού υπερκείμενου αέρα και του πυκνότερου ψυχρού αέρα κοντά στην επιφάνεια του εδάφους μπορεί να δράσει ως διαθλαστικός φακός, δημιουργώντας ένα κατακόρυφα αντεστραμμένο είδωλο, επί του οποίου φαίνεται να αιωρείται το απομακρυσμένο ευθύ είδωλο.
Το φαινόμενο Φάτα Μοργκάνα είναι ένα μετεωρολογικό φαινόμενο που παρατηρείται συνήθως τις πρωινές ώρες μετά από μια ψυχρή νύχτα που έχει ως αποτέλεσμα τη διαφυγή θερμότητας δι’ ακτινοβολίας στο διάστημα. Η πρώτη αναφορά σε “Φάτα μοργκάνα” στα αγγλικά, το 1818, αφορούσε έναν παρόμοιο αντικατοπτρισμό που παρατηρήθηκε στο Στενό της Μεσσίνας, ανάμεσα στην Καλαβρία και τη Σικελία.
Είναι συνηθισμένο φαινόμενο στις κοιλάδες των ψηλών βουνών, όπως η κοιλάδα Σαν Λούις του Κολοράντο όπου το φαινόμενο μεγεθύνεται εξαιτίας της καμπύλωσης του πυθμένα της κοιλάδας που αντισταθμίζει την καμπυλότητα της Γης. Παρόμοιο είδος αντικατοπτρισμού έχει παρατηρηθεί επίσης στο Κόλπο Τογιάμα στη δυτική ακτή της Ιαπωνίας καθώς και στις Μεγάλες Λίμνες της Βόρειας Αμερικής. Είναι πιθανό να παρατηρηθεί στις Αρκτικές θάλασσες σε πολύ γαλήνια πρωινά, ή συχνά στις καλυμμένες με πάγο κρηπίδες της Ανταρκτικής.
Η Φάτα Μοργκάνα υπάγεται στους ανώτερους αντικατοπτρισμούς (superior mirage), που διακρίνονται από τους πιο συνηθισμένους κατώτερους αντικατοπτρισμούς (inferior mirage), οι οποίοι δημιουργούν την οφθαλμαπάτη μακρινών νερόλακκων στην έρημο και υγρού οδοστρώματος στους πολύ ζεστούς δρόμους. Τα αξιοπερίεργα είδωλα Φάτα Μοργκάνα εμφανίζονται όταν ρεύματα θερμού αέρα ανυψώνονται πάνω από πυκνότερα ψυχρού και λόγω της θερμοκρασιακής διαφοράς χαρακτηρίζονται από διαφορετικό δείκτη διάθλασης. Κατά συνέπεια, οι ακτίνες του απομακρυσμένου αντικειμένου αλλάζουν πορεία, σα να διέρχονται από διαθλαστικό φακό, και όταν καταφθάνουν στον παρατηρητή συνθέτουν ένα είδωλο αλλοιωμένο, διπλασιασμένο και ανεστραμμένο. Τα αντικείμενα που συχνά αναστρέφονται στο θαλάσσιο ορίζοντα είναι νησιά, πλοία ή παγόβουνα και ενώνονται στις κορυφές τους, όπως αποτυπώνεται στις παρακάτω φωτογραφίες. Δεν ειναι εντυπωσιακό;
Εξαιτίας του Φάτα Μοργκάνα θεωρείται ότι προέκυψαν μύθοι και δεισιδαιμονίες, όπως του Ιπτάμενου Ολλανδού, ενός πλοίου φαντάσματος που το ‘χει η μοίρα του να μην αγκυροβολεί ποτέ σε λιμάνι, όντας καταδικασμένο να σαλπάρει για πάντα στα ανοιχτά. Το όνομα προέρχεται από το μεσαιωνικό αγγλικό Μόργκαν λε Φέι, η οποία ήταν μάγισσα κατά τη θρυλική παράδοση, ενώ οι θαλασσοπόροι εκλάμβαναν την οπτασία ως δυσοίωνη.
Ο Νίκος Καββαδίας έλεγε ότι συμβαίνει στην Σικελία ή στην Νάπολη τρεις η ώρα τη νύχτα και είναι ένα φαινόμενο στο οποίο παρουσιάζονται τρεις γυναίκες να χορεύουν στον Ορίζοντα. Κρατάει ένα έως δύο λεπτά. Όπως διαβάζουμε στο πολύ ωραίο βιβλίο του Μήτσου Κασόλα «Νίκος Καββαδίας: Γυναίκα-Θάλασσα- Ζωή» ο μεγάλος αυτός Έλληνας ποιητής το είδε το φαινόμενο αυτό 2 φορές και παρατήρησε μάλιστα τα πέπλα και τα μαλλιά τους!
«Θα μεταλάβω με νερό θαλασσινό
στάλα τη στάλα συναγμένο απ’ το κορμί σου
σε τάσι αρχαίο, μπακιρένιο Αλγερινό,
που κοινωνούσαν πειρατές πριν πολεμήσουν.
Πούθ’ έρχεσαι; Απ’ τη Βαβυλώνα.
Πού πας; Στο μάτι του κυκλώνα.
Ποιαν αγαπάς; Κάποια τσιγγάνα.
Πώς τη λένε; Φάτα Μοργκάνα».