Οι σημάντορες άνεμοι που ιερουργούνε,
που σηκώνουν το πέλαγος σαν Θεοτόκο
που φυσούν και ανάβουνε τα πορτοκάλια,
που σφυρίζουν στα όρη κι έρχονται…
Ο Μαΐστρος, ο Λεβάντες, ο Γαρμπής,
ο Πουνέντες, ο Γραίγος, ο Σιρόκος,
η Τραμουντάνα, η Όστρια.
Οδυσσέας Ελύτης
Άξιον Εστί, «Δοξαστικόν»
Όσοι έχουμε κάνει βόλτα στην Πλάκα και έχουμε περάσει από τους «Αέρηδες» έχουμε δει τα ανάγλυφα των ανέμων, σκαλισμένα εκεί ψηλά πριν από 22 αιώνες.
Πόσοι όμως από εμάς απλώς κοιτούν και πόσοι βλέπουν πραγματικά; Τι κρατούν στα χέρια τους οι άνεμοι;
Τι είναι αυτά τα αντικείμενα; Ποια η σημασία τους;
Το Ωρολόγιον του Κυρρήστου έχει οκτώ πλευρές, στις οποίες εικονίζονται οι επικρατέστεροι άνεμοι, αντίστοιχοι με την περιοχή του ορίζοντα από την οποία έρχονται.
Η διεύθυνση του ανέμου χαρακτηρίζεται από το σημείο του ορίζοντα απ’ όπου πνέει ο άνεμος και όχι προς τα που πνέει ο άνεμος.
Εκφράζεται δε είτε σε μοίρες (αρχής γενομένης από τον γήινο μαγνητικό Βορρά), είτε με σύμβολα ανεμολογίου (ανεμορρόμβοι), είτε ονομαστικά (επίσημα ή γραικολεβαντίνικα όπως λέγονται τα κοινά).
Επίσης και με πολλά άλλα ονόματα χαρακτηρίζονται οι άνεμοι ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους, τον τόπο, την ένταση και την διεύθυνσή τους. Εκτός από τα τοπικά τους ονόματα, οι άνεμοι στην Ελλάδα φέρουν ανάλογα με την διεύθυνση προέλευσής τους δύο ονόματα: Ένα επίσημο και ένα κοινό.
Εκτός από το σημείο του ορίζοντα οι άνεμοι παίρνουν ονόματα και από την κατεύθυνσή τους σε σχέση με την μορφολογία του συγκεκριμένου τόπου. Υπάρχουν πολλά άλλα ονόματα ανέμων όπως ο μπάτης (θαλάσσια αύρα), ο Βαρδάρης (τοπικός βόρειος – βορειοδυτικός άνεμος της κεντρικής Μακεδονίας κατά μήκος του Αξιού ποταμού), κ.ά.
Τραμουντάνα (Βόρειος, Β – 000°)
Η Τραμουντάνα είναι το κλασικό όνομα που δίνουν οι ναυτικοί της Μεσογείου στον Βόρειο άνεμο. Προέρχεται από το λατινικό trans – montanus, που σημαίνει ο «πέρα από τα βουνά» (ή σε ελεύθερη απόδοση ο «βουνίσιος»), σε σχέση με την οροσειρά των Άλπεων που για τους Λατίνους σημάδευε τον Βορρά.
Στην Καταλονία, τη Μαγιόρκα και σε μερικές περιοχές της νότιας Γαλλίας ο όρος υπονοεί και τον Βορειοδυτικό άνεμο. Στα Ιταλικά, tramontana ονομάζεται επίσης και «το αστέρι πάνω από τα βουνά», δηλαδή ο Πολικός Αστέρας.
Στα Γαλλικά και Ιταλικά, η έκφραση «έχασα την τραμουντάνα» σημαίνει «έχασα τον προσανατολισμό μου», «έχασα το μπούσουλα» (μπούσουλας = πυξίδα).
Το αρχαιοελληνικό όνομα του ανέμου είναι Βορρέας ή Βορέας. Η νεοελληνική λέξη «μπόρα» (καταιγίδα) ετυμολογείται από αυτή την αρχαιοελληνική λέξη, η οποία και αποτελεί αντιδάνειο της αντίστοιχης Ιταλικής.
Γραίγος (Μέσης, ΒΑ – 045°)
Κατά τη ναυτική παράδοση της Μεσογείου ο Γραίγος είναι ο ΒΑ άνεμος, ο οποίος πνέει από την περιοχή της Μαύρης θάλασσας προς τα νότια και δυτικά της Μεσογείου. Το όνομά του παραπέμπει στο ιταλικό vento grecale, κατά λέξη «ελληνικός άνεμος», αφού φαινομενικά προέρχεται από τη μεριά της Ελλάδας.
Ο γραίγος πιθανόν να ταυτίζεται με τον αρχαίο ευροκλύδωνα, λέξη που ετυμολογείται από τον Εύρο (ανατολικό) άνεμο και τον κλύδωνα (εκ του ρήματος κλυδωνίζω). Ο γραίγος είναι δριμύς και ψυχρός άνεμος, ο οποίος προκαλεί τρικυμία, ενώ συγγενής άνεμος είναι και ο γραιγολεβάντες, ο οποίος πνέει από ΒΑ-Α διεύθυνση.
Λεβάντες (Απηλιώτης, Α – 090°)
Ο Λεβάντες (από την ιταλική λέξη Levante, που σημαίνει Ανατολή) είναι ένας ανακριβής γεωγραφικός όρος που αναφέρεται ιστορικά σε μια μεγάλη περιοχή της Μέσης Ανατολής νότια των βουνών του Ταύρου, και ορίζεται δυτικά από τη Μεσόγειο, βόρεια από την Αραβική Έρημο και ανατολικά από την Άνω Μεσοποταμία.
Στην ελληνική βιβλιογραφία δεν έχει επικρατήσει. Αντ’ αυτού η περιοχή δηλώνεται συχνότερα με τον όρο Ανατολική Μεσόγειος, με το μειονέκτημα ότι η Ανατολική Μεσόγειος δηλώνει καταρχήν θαλάσσιο χώρο, ενώ το Levante χερσαίο.
Ο Λεβάντες, στην αρχαία ελληνική γνωστός ως ο τοπικός άνεμος Απηλιώτης (ο ήλιος ανατέλλει από την ανατολή), χρησιμοποιείται στη ναυτική διάλεκτο από την αντίστοιχη χρήση στα ισπ. (levante = ανατολή).
Σιρόκος (Εύρος, ΝΑ – 135°)
Κατά τη ναυτική παράδοση της Μεσογείου ο Σιρόκος ή Σορόκος είναι ο ΝΑ άνεμος, ο οποίος πνέει από τη έρημο Σαχάρα και τη Μέση Ανατολή. Ετυμολογικά, ο Σιρόκος είναι ελληνική λέξη, με πιθανές καταβολές από την αραβική sharqī ( = ανατολικός άνεμος).
Στην αρχαία Ελλάδα αναφέρεται ως εύρος, ενώ στη Ζακυνθινή ντοπιολαλιά απαντάται και ως λαμπαδίτσα. Άλλες συγγενείς ονομασίες περιλαμβάνουν τις σιροκολεβάντες και σοροκάδα.
Ο Σιρόκος είναι ένας δυνατός άνεμος, ο οποίος μπορεί να φτάσει τα 100 χλμ/ώρα σε ταχύτητα και έχει διάρκεια συνήθως λίγων ημερών (1-4). Λόγω της διεύθυνσής του μεταφέρει μεγάλες ποσότητες σκόνης, η οποία περιστασιακά ευθύνεται για μειωμένη ορατότητα και μεγάλη συγκέντρωση σωματιδίων στην ατμόσφαιρα.
Το φαινόμενο των κιτρινισμένων επιφανειών αποδίδεται ακριβώς στη σκόνη που μεταφέρεται και επικάθεται σε αυτοκίνητα, μπαλκόνια και γενικά εκτεθειμένες επιφάνειες.
Από σκοπιάς θερμοκρασίας, ο σιρόκος είναι ένας ξηρός και θερμός άνεμος. Στην πορεία του προς τη δυτική Ευρώπη συνήθως προσλαμβάνει υγρασία και συχνά συνοδεύεται με βροχή, η οποία μεταφέρει τη σκόνη και παρουσιάζει το φαινόμενο της λασποβροχής.
Στο σημείο εκκίνησής του είναι αρκετά ξηρός και ζεστός, στο πέρασμά του από τη θάλασσα δημιουργεί φουρτούνες και γίνεται θυελλώδης, ενώ φτάνοντας στις ακτές της Γαλλίας και της Ισπανίας είναι πλέον υγρός, προκαλώντας ομίχλη και βροχή.
Όστρια (Νότιος, Ν – 180°)
Η όστρια είναι ο νότιος άνεμος, ο οποίος κατά τη ναυτική παράδοση της Μεσογείου φαινομενικά πνέει από τις ακτές της βόρειας Αφρικής. Ο νοτιάς όπως έχει επικρατήσει να λέγεται είναι άνεμος ήπιος, θερμός και υγρός, ο οποίος συχνά φέρνει βροχή και μεταφέρει σκόνη από την έρημο Σαχάρα. Λόγω της διεύθυνσής του συχνά συγχέεται με τον Σιρόκο και τον Λίβα.
Από ετυμολογικής σκοπιάς, η όστρια έλκει την καταγωγή της από το λατινικό auster (νότιος), λεκτικό θέμα από το οποίο ετυμολογείται η Αυστραλία, το Νότιο Σέλας (Aurora Australis) κλπ.
Γαρμπής (Λίβας, ΝΔ – 225°)
Κατά τη ναυτική παράδοση της Μεσογείου ο Λίβας ή Γαρμπής είναι ο ΝΔ άνεμος. Το όνομα Λίβας προέρχεται από τη λέξη λιψ (= Λίβυος) και συνδέεται με το γεγονός ότι φαινομενικά πνέει από τη Λιβύη· το όνομα Γαρμπής έχει αραβική προέλευση (garbī), το οποίο σημαίνει δυτικός.
Ο Λίβας είναι κατά βάση ένας ήπιας ταχύτητας ξηρός και θερμός άνεμος, ο οποίος πνέει στη Μεσόγειο καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, ωστόσο επηρεάζει κατά κύριο λόγο την Κορσική. Στην υπόλοιπη επικράτεια είναι πιο εμφανής τους καλοκαιρινούς μήνες, οπότε και συνοδεύεται από απότομη αύξηση της θερμοκρασίας.
Στην παραδοσιακή γεωργία έχει επικρατήσει να λέγεται πως ο Λίβας καίει τα σπαρτά, καθώς τα χαρακτηριστικά του ευνοούν την αφυδάτωση των καλλιεργειών, οδηγώντας ενδεχομένων στην αποξήρανσή τους, ή ακόμη και σε καταστροφή της σοδειάς. Στη θάλασσα ο Λίβας μπορεί να επιφέρει μπουρίνια και θαλασσοταραχή, ωστόσο δεν διαρκεί συνήθως πάνω από μία-δυο μέρες.
Πουνέντες (Ζέφυρος, Δ – 270°)
Ο Ζέφυρος στην ελληνική μυθολογία ήταν προσωποποίηση του δυτικού ανέμου (Πουνέντε), ο οποίος εξακολουθεί να αναφέρεται με αυτό το όνομα ακόμα και σήμερα. Θεωρείται γιος της Ηούς και του Αστραίου, αδελφός του Βορέα.
Είναι άνεμος απαλός, δίνει δροσιά στα Ηλύσια Πεδία και βοηθάει στη βλάστηση. Παντρεύτηκε την Ποδάργη και αντί για παιδιά απέκτησε τα δύο άλογα του Αχιλλέα, τον Ξάνθο και τον Βαλίο.
Μαΐστρος (Σκίρων, ΒΔ – 315°)
Μαΐστρος ή Maestro (λατινόφωνες χώρες). Ο Μαΐστρος είναι ο βορειοδυτικός άνεμος για τους ναυτικούς. Συχνά αναφέρεται και ως μαϊστράλι που έχει κυριαρχήσει, και στην καθημερινή ζωή εκτοπίζοντας σε μεγάλο βαθμό την αρχαιοελληνική «Σκίρων».
Maestro, είναι ο βόρειοδυτικός άνεμος που φυσάει το καλοκαίρι στην Αδριατική, όταν η πίεση είναι χαμηλή στη Βαλκανική χερσόνησο. Είναι ένα φρέσκο αεράκι που συνοδεύονται από πολύ καλές καιρικές συνθήκες.
……………………
Ανεμολόγιο – Compass Card
Με τον όρο Ανεμολόγιο κυρίως εννοούμε αυτόν της πυξίδας εξ ου και ανεμολόγιο πυξίδας (compass card).
Πρόκειται για χάρτινο δίσκο που αναπαριστά τον ορίζοντα, η περιφέρεια του οποίου υποδιαιρείται από 0° έως 360° (στην πράξη το σημείο 0° είναι το αυτό των 360°) και φέρει δύο διαμέτρους κάθετες από τις οποίες η μία δείχνει τη μεσημβρινή γραμμή με άκρα τα σημεία του ορίζοντα Β (Βορράς) και Ν (Νότος) και η άλλη τη γραμμή του πρώτου καθέτου με άκρα τα σημεία του ορίζοντα Α (Ανατολή) και Δ (Δύση).
Έτσι ο δίσκος διαιρείται σε 4 τεταρτοκύκλια, προς 90 μοίρες έκαστο, το πρώτο Β-Α, το δεύτερο Ν-Α, το τρίτο Ν-Δ και το τέταρτο Β-Δ.
Το ανεμολόγιο χρησιμοποιείται για τη χάραξη πορειών στο Ναυτικό χάρτη, τη μέτρηση διοπτεύσεων, τη μέτρηση της πορείας, αλλά χρησιμοποιείται και για τον προσδιορισμό των ανέμων.
Το ανεμολόγιο απαντάται σήμερα στην πράξη σε δύο κατηγορίες:
- Το ανεμολόγιο πυξίδας (compass card), και είναι αυτό που φέρεται στις πυξίδες και
- Το ανεμολόγιο ναυτικού χάρτη (compass rose) που φέρεται τυπωμένο σε κάθε ναυτικό χάρτη
Το ανεμολόγιο, είναι εκείνο το κυκλικό σχέδιο που συναντούμε στους χάρτες και τις πυξίδες το οποίο ορίζει τις κατευθύνσεις. Στα ελληνικά, έχει την ονομασία αυτή λόγω του ότι από τα σημεία του ορίζοντα, ορίζουμε και τις ονομασίες των ανέμων.
Εκείνοι που όρισαν πρώτοι τα τέσσερα βασικά σημεία του ορίζοντα τα οποία έχουν καθιερωθεί μέχρι και σήμερα, ήταν οι Αρχαίοι Έλληνες, με βάση τα ουράνια σώματα. Διατηρώντας τα δύο σημεία του ορίζοντα όπως τα είχαν ορίσει οι Φοίνικες με βάση την ανατολή και την δύση του ηλίου, πρόσθεσαν το σημείο της “Άρκτου” το οποίο ήταν ο σημερινός βοράς, ονομάζοντας το έτσι λόγω του αστερισμού της Μικρής Άρκτου όπου ένα από τα αστέρια που τον σχηματίζουν, είναι και ο Πολικός Αστέρας. Το σημείο του νότου, το είχαν ορίσει ως “Μεσημβρία” διότι στην Ελλάδα (όπως και σε ολόκληρο το τμήμα του βορείου ημισφαιρίου που βρίσκεται πάνω από την τροπική ζώνη) ο ήλιος μεσουρανεί προς τον νότο. Στην συνέχεια της Ιστορίας, επινοήθηκαν και άλλα ανεμολόγια, των οποίων οι βασικές ονομασίες, είχαν φτάσει μέχρι και τις δώδεκα όπως το ανεμολόγιο του Τιμοσθένη του Ρόδιου ο οποίος είχε επινοήσει ένα ανεμολόγιο με τις κατευθύνσεις των ανέμων να είναι μοιρασμένες όπως και οι ώρες σε ένα σύγχρονο ρολόι.